DHALAN ROGGA KUYIMID DHAQANKEENII SUUBANAA

    HORUDHAC

Soomaalidu waxay lahayd dhaqan suuban oo diinta Islaamka waafaqsan, oo markaad taariikhda dib uraacdid aadba oran kartid ayagaaba ka sharci wanaagsanaa dawladaha hormaray qaarkood shuruucda ay manta kudhaqmaan, hadii laqori lahaana way ka faa idaysan lahayeen caalamku.

Dhaqankii noocaas ahaa hada waxaad waxuun kamida kasii arkaysaa miyiga iyo magaalooyinka yar-yar oo aan maamulada ay hoostagaan inta badan saamayn kulahay ayaguse ismaamula.

           MAXAY AHAAN JIREEN SOOMAALIDU?

Soomaalidu xaga dhaqanka waxay ahaayen ummad wax wada cunta, wax wada cabta, wada ducaysata oo aan lahayn wax khilaaf ah oo kajiray qodobadaas aan kor ku xusay, sidoo kale soomaalida dhexdeeda in wax lawada cuno oo lawada cabo amaba cuntada lawadaago waxay u ahayd dhaqan suuban oo lagu yaqaanay, ayna ab iyo isir u lahaayeen, oo xataa qofka kaligii cunaha ah iyo kan kaligii ducaystaha ahba, waxaa loo bixin jiray magacyo bulshada looga takoorayay, sababtuna waxay ahayd inay ayaga iyo bulshada kaleba ogaadaan in dhaqankaan xunyahay, loona baahanyahay inaan dadka loo horseedin dhaqan aan keena ahayn oo laga soo minguuriyay dadyaw kaloo laga yaabo inaysanba diin haysan.

Dhanka xeerka dadka lagu kala saaro, sidoo kalena lagu xalliyo khilaafka iyo waliba xaaladaha murga oo la isku mari waayo, Soomaalidu waxay ka lahaayeen sida Wadanka Ingiriiska oo kale, sharci aan qornayn (Unwritten Constitution) laakiin odayaasha dhaqanka iyo isimo beeleedyadu ay xifdisanaayeen amaba dusha ka hayaan ilaa iyo maanta, waayo dalka ingiriisku waa dalka kaliya ee aan lahayn sharci qoran, oo sharcigoodu waa mid aan qornayn, Ilaa iyo hadana wali waxaa jira bulsho kudhaqanta oo haysta ayagu dhaqankeenii wanaagsanaa.

Hadaba isbadalka kuyimid xaga dhaqankii soomaalida maahan mid aan halkaan kusoo koobi karo, hase yeeshee waxaan ka xusayaa dhowr qodob oo muhiim ah, kuwaasoo aan is barbar dhigi doono siday ahaan jireen Soomaalidu iyo maanta meesha laga taaganyahay:-

1)    ALLA BARI

Haday dhibaato dhacdo sida: Abaar/jiilaal raagta, colaad, roob la,aan, iyo wax lamida Soomaalidu waxay ka lahayd dhaqan diinta waafaqsan, way isku soo bixi jireen wayna isbihin bihin jireen, ilayhay bayna baryi jireen, waxayna dhihi jireen ducee kooda ugu wayn ama ugu cilmiga iyo cibaadada badan maxaa yeelay Soomaalidu waxay ku maahmaahdaa “Ilaahayna lakala baryi og, hadalna lakala oran og” Ilaahayna waa ka aqbali jiray waayo Ilaahay SW waa tuu quraankiisa kulahaa: “Ibarya aan idin ajiibee”.

2)    XALINTA KHILAAFKA

Labo qof haday dirirto ayadoon jifo iyo deegaan midna loo eegin, baa wada jir loo xiri jiray  ama kan gardaran geed lagu toli jiray, oo waxaa laga dheehan karay qaabkay uwajahayeen xalinta khilaafka: Cadaalad, maamul wanaag, wada jir, midnimo, isjacayl iyo waliba kalsooni.

3)    QORSHAYNTA QOYSKA

Waxaa laga hortagi jiray inuu sifudud ku burburo reer ama qoys curdan ah oo dudada kusoo biiray, waana midaas mida keentay gabdhihii tobanka halaad iyo qoriga yaradka laga bixin jiray.

4)    DHALASHADA BISHA SOOMKA

Bisha barakaysan ee Ramadaan marka lafilayo si wada jir ah baa culimo iyo caamaba loo wada baadi goobi jiray, oo idaacad baa sheegtay iyo sacuudigaa laga arkay ma yeeli jirin ee ishaa macalin u ahayd bulshada Soomaaliyeed, waxayna camalkooda ku aadan baadi doonka bisha kusalayn jireen, sida uu dhigayo Xadiiskii Rasuulka scw ee lahaa “Aragti kusooma aragtina ku afura”.

5)    ILAALINTA DIINTA IYO DHAQANKA

Waxay bulshada Soomaaliyeed ku dhaganaayeen dhaqankooda mana ogolayn in labadalo, sidoo kalena waxay ahaayeen dad jecel diintooda, dhaqankooda, dalkooda iyo waliba dadkooda. Bal iskuday inaad umilicsato amaba dib udaawato booqashada Madaxwaynihii hore ee Soomaaliya C/rashiid Cali Sharmaarke AUN uu ku tagay Washington caasimada dalka maraykanka ee uu lakulmayay madaxwaynihii wadankaas ee asna ladilay, kulankooda kadib meeshii ugu horeesay ee uu booqday waxay ahayd Masjid ay umada Islaamka ee wadankaas ku tukan jireen, kadibna waxuu booqday jaaliyada Soomaaliyeed ee wadankaas joogtay.

6)    DOORKA NABADOONADA

Waxii la isku khilaafo waxaa toos loogu tagi jiray cidii cilmi uleh, hadalkooda baana lagu wada qanci jiray, gaar ahaana waxaa loo gayn jiray odayaasha xeer beegtida ah, hadii odayaashaas gartooda lagu qanci waayo, waxuu ahaa marjica loo noqdo oo lagu wada kalsoonyahay xaqsoorkooda culimada axkaamta taqaana, mana jirin cid ayaga ka danbaysa oo la aadi jiray laakiin waa lagu wada qanci jiray waxay ku xaliyaan.

         

          SIKOOBA SOOMAALIDU WAXAY AHAAYEEN

Dad is jecel, israadsada oo midnimadda iyo isu keenida bulshada Soomaaliyeed ay muqadas ku wada ahayd.

Dad isku dan ah, cadawgoodu mid yahay waxaana cadaw u ahaa wax alaale iyo waxii  Soomaali cadaw ku ah, tusaalena waxaa kuugu filan Sayid Mohamed iyo ciidankiisii Daraawiish ee dhamaan deegaanada Soomaaliyeed kakala yimid ayagoon lahay asagu waa qabiilkee?.

Dad isku mawqif ah, laga soo bilaabo mandheera. Raas-kambooni, Raas-casayr ilaa Obokh (Djabuti).

Haday dhibaato timaado sida tan manta dalka haysata oo kale, waa la isku soo bixi jiray Ilaahay baana wada jir loo baryi jiray.

Dad jecel diintooda, dalkooda, dadkooda iyo dhaqankooda, oo aan ogolayn in wax laga badalo dhaqankooda suuban.

          MAXAA ISKA BADALAY?

Soomaalida danbe way doorsoontay oo wax badan baa iska badalay, waayo maanta lagama yaabo inaad  aragto Soomaalidii halka yool lahaydee isku mawqifka ahayd.

Ilaahay SW waxuu Quraankiisa ku yiri: “Ilaahay qoom ma badalo inay ayagu isbadalaan mooyee” Markii soomaalidu bilaabaysay isbadalka waxaa laga soo bilaabay:-

MAAN ANIGU DUCAYSTO!

Adeer ducada noo kala saar maxaa isugu kaaya daray “Hadaan kaligay ducaysto maxaa I helaya”

KUGU XIRANMAAYO SALAADA!

Iga leexo adeer salaad kugu xiran maayee bidcay baa tahayoo bisinkaad ka tagaysaa! ama waxay oran Suufi baa tahoo “Qulhuwallahu axad” baad nagu tujin.

 ANSHAXII CUNTADA OO LANASAKHAY!

Soomaalidii wax wada cuni jirtay, waxna wada cabi jirtay maanta majoogto, oo waxaa kudhacay isbadal wayn, wayna dhaqan doorsoomeen, hada waqtigii waa isbadalay, soomaalidana waxaaba udheer 24sano oo dawlad la,aan ah, bulshada Soomaaliyeedna maahan bulshadii wax wada cuni jirtay, hase yeeshee maanta qofkaan gaar ula jeesan waaba reer baadiye, oo waxaa hada saamayn wayn nagu yeeshay dhaqamadii reer galbeedka, qof walbabana gaar buu ula jeesanayaa cuntada, halkii la iska soo horjeesan jiray waqtigii hore.

DHAQANKII OO DOORSOOMAY!

Hadaan lahayn dhaqan suuban oo diinta waa faqsan sida:- Labiska, timaha, guurka, cuntada iwm, hada waxaa la isku raacay in soomaalida cid ka dhaqan badalmi og aysan jirin tusaale:- Haday jayna tagaan waaba Jaynees, haday Ameerika tagaan waaba ameerikaanka madaw ah, oo qolday utagaanba laga garan mayo. Wadamada caalamka qaarkod Waxaad ku arkaysaa umad aadan dhaqankoodaba ubogteen gabi ahaanba sida “cawaanta qaaqaawan” ee wadamada Afrika qaarkood jooga, hadana ku dhagan dhaqankooda oo aan ogolayn in wax laga badalo. Hase yeeshee Soomaalidii waxaa ku dhacay is badal dhankasta taabanaya sida qodobadaan hoos ku qoran:-

ALLE BARIGII OO LABADALAY!

Soomaalidii isugu soo bixi jirtay in ay Ilaahay baryaan, hada waxay isugu soo baxaan inay bini aadam daciif ah oo aan baahidooda haqab tiri Karin baryaan, waxaad arkaysaa Soomaali ay diif kamuuqato oo isku soo baxayoo leh “caalamka waxaan ka codsanaynaa inuu naga soo gaaro diifta nahaysata” waxaad sidoo kale arkaysaa hogaankii umada Soomaaliyeed oo asna leh “caalamka waxaan ka codsanaynaa inay naga caaiyaan amniga iyo dhaqaalaha” waxuu codsanyo in laga ilaaliyo waa soomaali kale oo maskax shisheeye saarantahay! Waxuu codsanayo asna waa maskax shisheeye! Kaaga daranayaa waxay baryayaan waa Makhluuq(Bini Aadam) daciif ah oo lamid, waxayna ilaaween oo maskaxdooda laga saaray inay baryaan oo gacmaha hoos dhigtaan, Allihii SW abuuray ayaga iyo kay baryayaanba.

WADANIYAD LA’AAN! (FAWDO)

Maanta markaad wadankeena Soomaaliya aad dib u jaleecdo waad qiiroonaysaa! waxa ka socda, tusaale ahaan kan qoriga wata waa Soomaali, kan maydka ah waa Soomaali, kan qaxaya waa Soomaali,waxaana faraha kabaxay kala danbaytii. Allow dalka noo hagaaji! Amen.

Markaad eegto dawladaha fara galinta ku haya dalkeena hooyo, inta badan waxa qoryaha wata oo dadka lanaya ayaga maahan laakiin waa maskaxdoodii, waxaana qori loo dhiibay oo dadka laynaya waa Soomaali kale ama waaba hebel oo waad garanaysaa.

 DHULKA II GOO!

Waxaa udambeesay walaale minihine dhulka intayda iigoo, oo aan noqono laba dawladoodoo daris ah, oo walaaltimo iyo iskaashi dhinacyo badan taabanaya uu kadhaxeeyo oo kaliya wax kale ha ila soo aadin okay.

Gunaanad

Hadaba Soomaalay say aniga ila tahay hadaan damiirkeena soo celino, caqligeena dib umidayno, maskaxdaa nalaka gumaystaayee aan iska xoreyno, sidaan hada nahay si maahee aan wax iska badalno, Ilaahayna waan ku gafnayee aan unoqono, xasiloonidii iyo kala danbayntii dalku way soo noqon Ilaahay amarkiis, calankaan dhulka yaala ee tol la-aantu kudhacdayna dib buu ubaban Ilaahay idamkiis, hooyooyinka tacsida kabixi la’na way nasan, qaxootiyada Soomaaliyeed ee caalamka kala joogana dib bay usoo noqon, hadaan anagu iswadanana cid noo kala sheekayn karta majirto, fara galin kasta oo nalaku hayana waxba naga qaadimayso.

Soomaalay aan Ilaahay unoqono hadii Alle idmo xal waan helaynaayee!!!!

W/Q: Cabdifataax Xasan Cirguje

Cirguje1986weeye@hotmail.com